Anavarza
İngilizce: Anazarbus
Antik Çağ: Ἀναζαρβός
Orta Çağ: Ain Zarba
Arapça: عَيْنُ زَرْبَة
Tentative List
Etrafı surlarla çevrili yaklaşık 1300 hektarlık alanda kurulu Anavarza antik kenti; Adana, Kozan ilçesinin 28 km güneyinde bulunan Dilekkaya Köyü sınırları içinde yer almaktadır. Tarihi MÖ 5000 yılına dayanan ve MÖ 19 yılı itibariyle gelişerek Roma İmparatorluğu'nun Doğu Akdeniz'deki önemli ordugah merkezleri arasında öne çıkan Anavarza, Anadolu'nun bilinen en büyük Antik yerleşimi Efes'in beş katı büyüklükte bir yerleşkeye sahiptir.
Anavarza'nın Ortaya Çıkmayı Bekleyen Büyük Tarihinin
Bildiğimiz Kadarı
Hala devam eden arkeolojik çalışmalar neticesinde ortaya çıkan taş baltalar, Anavarza'nın yerleşim tarihinin MÖ. 5000 yılında başladığına işaret eder.
Şehirleşme tarihi ise MÖ 1. yy.'da Romalıların Ceyhan havzasını ele geçirmesi ve bölgenin idaresini vassal kral olarak atadıkları Tarkondimotos'a bırakmalarıyla başlar.
Zaman içerisinde giderek güçlenen ve MS 2. yy'da antik dünyanın büyük güçlerinden Tarsus ile Kilikya Birliğinin liderliği için rekabet eden Anavarza, bu noktada Anadolu'nun en önemli yerleşimlerinden biri haline gelmiştir.
MS 260 yılında diğer Kilikya kentleri gibi Anavarza da Sasani Kralı Şapur tarafından fethedilir. Aynı yüzyılda birçok askeri ayrıcalık da elde eden Anavarza, "Metropolis" ve üç defa "Neokoros"(Tapınak bekçisi) ünvanı alır. "Neokoros" bizzat roma imparatoru tarafından verilen bir hak olmakla beraber, o dönem bu hakkı alan şehirler imparator adına bir tapınak inşa ederek, bu tapınağın içerisine imparatorun ve ailesinin heykelleri yaptırırdı.
MS 4. yy.'da İsaurialı Balbinos tarafından tahrip edilen Anavarza, İmparator II. Theodosius zamanında 408 yılında kurulan II.Klikya Bölgesi'nin başkenti konumuna gelir.
525 yılında meydana gelen büyük depremde zarar gören Anavarza, İmparator Justinian I tarafından tadil ettirilir ve Justinianopolis (Ἰουστινιανούπολις) adıyla onurlandırılır.
561 yılında ikinci kez bir deprem felaketine maruz kalır ve bu felaketin hemen ardından büyük bir veba salgınına uğrar. Bu sefer İmparator Justin I tarafından onarım gören Anavarza, Justinopolis (Ἰουστινούπολις) adını alır fakat eski ismi kullanılmaya devam eder.
İslamiyetin yükselişi ile beraber Arap ve Doğu Roma İmparatorluğu arasında kalan Anavarza sürekli akınlarla tahrip edilmiş ve nüfusunun büyük bir bölümünü kaybetmiştir.
796 senesinde V. Abbasi Halifesi Harun al Rashid tarafından yeniden inşa edilen ve Hamdanid Sayf al-Dawla tarafından duvarları güçlendirilen Anavarza, 926 yılına gelindiğinde Bizans İmparatoru Nikephoros II Phokas tarafından yeniden yok edilir.
1097 yılında I.Haçlı Seferi orduları tarafından ele geçirilen Anavarza, Ermeni Kral Rubenid Baron Toros I'in 1111 senesinde bölgeye gelmesi ile tekrar el değiştirir ve Anavarza adıyla Ermeni Klikya Krallığı'nın bir parçası olur.
Anavarza, 1374 yılında Mısır Memluk İmparatorluğu tarafından yok edilir. Bu dönemden sonra bir daha kentte büyük ölçekli bir yerleşim olmaz.
Anavarza'nın Harikaları
Anavarza Kahramanı: Hatun Teyze
Haberin çıktığı 2015 senesinde 72 yaşında olan ve 8 çocuğu bulunan Hatun Dilci, 1966'da başladığı Anavarza Antik Kenti'ndeki bekçilik görevini 2005'te emekli olana kadar sürdürüyor. Bu zaman zarfında ise Adana Müze Müdürlüğünün izniyle alanda bulduğu tarihi eserleri evinin bahçesinde koruma altına alıyor.
"Başımızı sokacak bir ev yapmaya karar verdik. Köyde bulduğumuz araziyi temizlerken 'Balıklı Mozaik'i bulduk. Durumu yetkililere bildirdik. Bize mükafat olarak 500 lira verip, evi biraz ileri yapmamızı istediler. İkinci yere evin temelini kazarken bu kez de başka bir mozaik zeminle karşılaştık. İki tavuk satıp yol parası yaparak Adana'ya valiliğe gittik. Valiyle görüştük. Vali, müze müdürüne telefon edip çağırttı. Hep beraber valinin pikabıyla mozaiği bulduğumuz yere geldik. Yetkililer, bir süre inceleme yaptıktan sonra bize 'Kral Kızı Mozaiği'ni bulduğumuzu söyledi. Vali, kocamı alnından öptü. Bekçilik teklif etti. Devlet üniforma ve silah verdi, o günden sonra geçim sıkıntımız azaldı. Bir yandan uçsuz bucaksız antik kenti koruyor bir yandan da ortalıkta bulunan eserleri, başına bir şey gelmemesi için birer birer evimizin bahçesine getirmeye çalışıyorduk. Bir çok kez kaçakçı ve definecilerle karşıya geldik. Vazife kutsal, aldığımız maaşın helal olması için hiçbir kaçakçı ve defineciye göz yummadık. Nerede değerli bir eser varsa varsa getirdik. Kaçakçıdan kazıcıdan aldık, getirdik, bahçemize koyduk"
Pedanius Diescorides
İmparator Nero döneminde Roma ordusunda görev yapan, botanik konusunu uygulamalı bir bilim haline getiren, yazmış olduğu De Materia Medica isimli beş ciltlik eserinde ortaya koyduğu bitki tanımları ve ilaç reçeteleri ile 18. yy.'a kadar Avrupa tıp fakültelerinde okutulan, dünyaca ünlü Antik Çağ farmakoloğu Dioskorides'in Anavarzalı olması da arkeolojik kazılarda ortaya çıkacak tıp tarihine ilişkin kalıntıların dünya bilim tarihine sunacağı katkı açısından dikkate değerdir.
Arkeolojik Kazı Çalışmaları
Adana Müzesi Müdürlüğü başkanlığında ve Çukurova Üniversitesi Arkeoloji Bölümü Öğretim Üyesi Yrd. Doç. Dr. Fatih GÜLŞEN’in bilimsel danışmanlığında
2013 yılından bu yana süren arkeolojik kazı ve restorasyon çalışmaları, bu kadar büyük öneme sahip bir arkeoloji parkı için oldukça yavaş ilerliyor.
Erozyon sonucu toprak altında kalmış şehir, Anavarza kalesinden kuşbakışı incelendiğinde bir zamanki yerleşim planını aşağı yukarı sergileyen bir kazı alanı.
Sütunlu geniş caddeleri, tarih öncesi tapınaklarının üzerine inşa edilmiş kiliseleri, hamamları, çeşmeleri ve diğer birçok antik formasyon şu an bile görülebiliyor.
Anavarza’nın önemli kalıntıları arasında; 1500 metre uzunluğunda 20 burçlu sur duvarı, sütunlu yol, hamam ve kilise, tiyatro, amfiteatr, stadyum, suyolları, kaya mezarları, MS 3.yy.'a ait deniz tanrıçası Thetys mozaiği, Kilikya Bölgesi’nin eşsiz 3 girişli zafer takı ve ovanın ortasında bir ada gibi yükselen tepedeki Ortaçağ kalesi yer alıyor.
Anavarza üzerindeki toprak örtüsü kaldırılıp, uyandırıldığında; bir çok eşsiz yapı ve önemli tarihi kalıntı tüm ihtişamı ile gözler önüne serileceği gibi,
sayısız paha biçilemez mozaik ve heykelin de ortaya çıkacağı düşünülüyor.
Devam eden arkeolojik çalışmalar için Adana Müzesi Anavarza Ören Yeri sayfasını ziyaret edebilirsiniz.
Anavarza adını Anazarbus/Anabarzus kökünden alıyor. Antik kente ait kalenin üzerine oturduğu Çukurova düzlüğünün en görkemli oluşumlarından 200 metre yüksekliğindeki kaya kütlesini anlatan bu kelimenin ise Eski Farsça Na-barza ("Yenilmez") kelimesinden devşirildiği düşünülüyor.
2013’te başlayan ve çok kısa süren arkeolojik kazı çalışmalarından sonra hızla potansiyelini belli eden, 2014’te UNESCO Dünya Miras Geçici Listesi'ne alınan Anavarza antik kenti; ülkemize, bugünkü tahrip edilmiş haliyle bile dünyanın, Anadolu'nun ve Çukurova’nın “ilk” ve “en”lerini kazandırmış kıymetli bir ören yeri.
Buna rağmen baktığınızda hayatının tamamını Adana’da geçiren bir çok insan; Anavarza’yı duymamış, duyanlar ise büyük çoğunlukla bir kez gidip görmemiştir. Yaşar Kemal’in İnce Memed ve Yılanı Öldürseler romanlarını pür dikkat okuyanlar bile bu Antik Çağ kentinin varlığının, öneminin ve uyandığında ülkemiz için potansiyelinin farkında değillerdir.
Halbuki Anavarza; farmakoloji biliminin kurucusu, Roma ordusu hekimlerinden Dioscorides'in yaşadığı, iki büyük deprem ve bir veba salgını atlatmış, Antik Roma’dan Klikya’ya, Harun al Rashid’den Haçlılara bir çok medeniyet ve kültür arasında el değiştirmiş, bir dönem ihtişamlı spor oyunları ve vahşi hayvan gösterilerine ev sahipliği yapmış bir metropol.
Fakat maalesef 2000+ yaşındaki bu Antik Çağ merkezi bugüne kadar hem kamu hem de özel sektör tarafından oldukça yalnız bırakılmış. Ben, 2013’ten bugüne etrafına bir koruma bandı dahi çekemediğimiz Anavarza'nın hak ettiği ilgiyi görmeyişinde, kendimizden başka kimsenin kabahati olduğunu düşünmüyorum.
Dolayısıyla harcanan zamanı telafi edecek şekilde; bu önemli hazinemizin bir an önce koruma altına alınması, arkeologlarımıza finansman sağlanması konusunda destek olunması, Anavarza ören yerinin bir "Alan Yönetim Planına” kavuşturularak UNESCO Dünya Miras Kalıcı Listesi'ne alınması için ilgili sürecin başlatılması gerektiğini düşünüyorum. Çünkü kalıcı listeye girmek demek, saha çalışmalarının UNESCO tarafından da desteklenmesi; ülkemizin bu zenginliğinin kamuoyuna daha iyi anlatılması demek.
İyi bir haber bölgede çalışan arkeologlarımızın bugüne kadar yaptıkları çalışmaları ve ortaya çıkardıkları kıymetleri derledikleri Anavarza kitabının baskısı için Adana Valisi Sayın Süleyman Elban bir destek sözü vermiş. Anavarza için yapılması gereken onlarca şeyden bir tanesi...
Kısacası bölge tarihi, tıp tarihi açısından bilimsel, turizm ve kırsal kalkınma açısından ekonomik bir hazine olan Anavarza’nın özel sektör, kamu ve UNESCO iş birliği ile ikinci bir Efes olmaması için hiç bir neden yok.
Üstelik bu Antik Kent; aynı İstanbul Zeytinburnu Belediyesi’inin “Merkez Efendi’ye” ithafen gerçekleştirdiği veya Bergama Belediyesi’nin “Galen’e” ithafen gerçekleştirdiği uluslararası festivaller gibi, bölgenin tanıtımı ve kalkınmasını destekleyecek bir “Dieskorides” festivaline de sahip olabilir. Bölgedeki endemik bitkilerin Dieskorides’in çizimleri ile tanıtıldığı, Çerçi Yusuf macun, şurup, şerbet formüllerinin hazırlanıp satıldığı, Adana’nın gastronomi kültürünün sergilendiği, gündemdeki konular üzerine söyleşi ve atölyelerin programlandığı, spor müsabakaları ve çeşitli eğlencelerin düzenlendiği bir Adana’ya yakışır bir festival...
Biz elimizdekinin kıymetini bilir ve bu kıymetleri toplum için faydaya çevirmeyi öğrenirsek; Anavarza Antik Kenti'nin ve Adana’nın yerli ve yabancı turistlerin ilgi odağı olması an meselesi.
Anavarza için projeler geliştiren ve bu bölgenin potansiyelini ortaya çıkartmak için emek veren Sayın Seyhan Belediyesi Akif Kemal Akay’ın misafiri olarak Anavarza’da incelemelerde bulunurken, bizi gezdiren Dr.Öğr.Üyesi Fikret Fatih Gülşen’in ifade ettiği gibi “Anavarza, Adana’nın hem geçmişi, hem geleceği” dedi. Doğru sözün üzerine söz söylenmez.
Kıymetli Eşime
Çerçi Yusuf mirası çalışmalarımız kapsamında hayata geçirdiğimiz bu online sergiyi; hayatıma girdiği ilk günden bu zamana bana her daim güç ve ilham veren, attığım her adımda desteğini her an kalbimde ve yanımda hissettiğim, kocaman ve iyilik dolu kalbi ile kendisine her gün hayranlığım kat be kat artan kıymetli eşim Sercan Çelebi'ye ithaf etmek istiyorum. İyi ki varsın.
Rana Babaç Çelebi
REFERANSLAR
"Anazarbus" (1962) Encyclopaedia Britannica, Vol.1, p.886, Encyclopaedia Britannica Ltd., London
"Dioscorides, Pedanios" (1962) Encyclopaedia Britannica, Vol.7, p.401, Encyclopaedia Britannica Ltd., London
Findings in Anavarza excite archaeologists. (2021) Hürriyet Daily News. Retrieved from https://www.hurriyetdailynews.com/findings-in-anavarza-excite-archaeologists-161290
Anavarza Ören Yeri - Adana (n.d). Türkiye Kültür Portalı. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Retrieved from https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/adana/gezilecekyer/anavarza-kalesi
Anavarza Mozaikleri Yok Olma Tehlikesiyle Karşı Karşıya (2012) Mynet. Retrieved from https://www.mynet.com/anavarza-mozaikleri-yok-olma-tehlikesiyle-karsi-karsiya-180100298520
Anavarza Antik Kenti ile tarihe yolculuk (2018) TRT HABER. Retrieved from https://www.trthaber.com/haber/kultur-sanat/anavarza-antik-kenti-ile-tarihe-yolculuk-378896.html
Anavarza Antik Kenti'nde 'Hygieia ve Eros' heykeli bulundu (2017) Retrieved from https://www.milliyet.com.tr/gundem/anavarza-antik-kentinde-hygieia-ve-eros-heykeli-bulundu-2561303
Efes'in 5 katı büyüklüğünde: Anavarza Antik Kenti (2021) NTV. Retrieved from https://www.ntv.com.tr/galeri/seyahat/efesin-5-kati-buyuklugunde-anavarza-antik-kenti,ZZIz3CO6a0KwOe2IClhPWQ/V16BgNkQYkmTIOVb1EntGg
Anavarza Antik Kenti'nde Eros'un heykeli bulundu (2017) HaberTürk. Retrieved from https://www.haberturk.com/anavarza-antik-kenti-nde-eros-un-heykeli-bulundu-1729038
Anavarza Antik Kenti'nin “Zafer Takı” Ziyaretçilerini Bekliyor (2020) Yapı.com.tr Retrieved from http://www.yapi.com.tr/haberler/anavarza-antik-kentinin-zafer-taki-ziyaretcilerini-bekliyor_177422.html
Anavarza'da tarihe yolculuk (2018) Anadolu Ajansı. Retrieved from https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/anavarzada-tarihe-yolculuk/1223666
Anavarza Antik Kenti’nde Kazılar Yeniden Başladı (2014) Kültür Varlıkları & Müzeler Genel Müdürlüğü. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Retrieved from https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-112354/anavarza-antik-kentinde-kazilar-yeniden-basladi.html
Anavarza Antik Kenti (Adana) (2014) Kültür Varlıkları & Müzeler Genel Müdürlüğü. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. Retrieved from https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-93760/anavarza-antik-kenti-adana-2014.html
Anavarza Antik Kenti ve Kalesi'ndeki Kazılar (2012) Yapı.com.tr. Retrieved from http://www.yapi.com.tr/haberler/anavarza-antik-kenti-ve-kalesindeki-kazilar-_103083.html
Evinin bahçesi 'açık hava müzesi (2015) Yeni Şafak. Retrieved from https://www.yenisafak.com/hayat/evinin-bahcesi-acik-hava-muzesi-2150152
Hygieia ve Eros heykeli bulundu (2017) Sözcü. Retrieved from https://www.sozcu.com.tr/2017/gundem/hygieia-ve-eros-heykeli-bulundu-2105532/